Ellis & Bernie

Les 5 – Deportaties

 

Naar de concentratiekampen

Vanaf 1942 vertrekken treinen vol joden naar de concentratiekampen. Ze gaan eerst naar kampen in Nederland, zoals Kamp Westerbork of Kamp Vught. Daarna worden ze doorgestuurd naar Duitsland en Polen. In Polen bouwen de nazi’s speciale vernietigingskampen, zoals Auschwitz-Birkenau en Sobibor. Daar worden de joden direct na aankomst vergast. Bernie wordt in september 1943 opgepakt en moet meteen naar Auschwitz.

In deze les

 
• Wat gebeurt er als de joden op transport moeten?
• Hoe is het leven in Kamp Vught?
• Wat gebeurt er met Bernie?

Eerst bekijk je het filmpje en lees je de tijdlijn. Daarna beantwoord je de vragen. Aan het eind van deze les maak je een opdracht. Daarin laat je zien wat jij ervan vindt.

Les 5 - Tijdlijn

Razzia in Scheveningen

1942
Razzia in Scheveningen

Meer dan 500 joden worden 22 augustus ‘s avonds met geweld uit hun huizen gehaald. Ze moeten allemaal mee. Op transport naar de concentratiekampen.

Joods weeshuis Den Haag op transport

1943
Joods weeshuis Den Haag op transport

Sylvia Kohn en alle andere kinderen van het joodse weeshuis in Den Haag moeten op 5 maart mee in de trein naar vernietigingskamp Sobibor. Bij aankomst worden ze meteen vergast.

Kindertransport Kamp Vught

1943
Kindertransport Kamp Vught

Hester Jas en alle andere kinderen in Kamp Vught moeten op 6 en 7 juni mee in de trein naar vernietigingskamp Sobibor. Bij aankomst worden ze meteen vergast.

Bernie naar Auschwitz

1943
Bernie naar Auschwitz

Op 7 september 1943 ontdekken jodenjagers de schuilplaats van Bernie en zijn familie in Amsterdam. Hij wordt opgepakt en moet naar Auschwitz. Daar sterft hij op 8 januari 1944 in vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Bernie is dan 19 jaar.

Paviljoensgracht

In Den Haag moeten de joden die een oproep hebben gekregen, zich melden bij het Joodsch Tehuis op de Paviljoensgracht 27a. Het is een clubhuis voor joodse kinderen, dat gebruikt wordt als verzamelplek voor de deportaties. Groepen joden gaan vanaf deze plek onder politiebegeleiding met tram 13 naar ‘Staatsspoor’, het latere Centraal Station. ’s Nachts vertrekken de treinen naar de kampen.

Vraag 1

Waarom moeten de joden ’s nachts op transport?

  • ’s Nachts reizen was goedkoper.
  • Andere mensen wilden niet met joden in de trein zitten.
  • Overdag waren de treinen te vol.
  • De nazi’s wilden geen onrust onder de bevolking.

Vraag 2

Wisten de joden waar ze naartoe gingen? Schrijf op wat ze volgens jou dachten dat er zou gebeuren.
Ze dachten dat….

Verschillende kampen

Concentratiekamp
Kamp waarin de nazi’s tegenstanders of mensen die zij daarvoor aanzien opsluiten. Ook ‘gewone’ misdadigers komen hier terecht. Ze worden streng bewaakt en moeten hard werken. Soms gaan ze hier dood.

Doorgangskamp
Alleen joden en ‘zigeuners’ (Roma en Sinti) gaan naar een doorgangskamp. Daar blijven ze meestal niet lang, ze worden doorgestuurd naar een vernietigingskamp. Kamp Westerbork is het grootste doorgangskamp in Nederland. Het ligt in Drenthe.

Vernietigingskamp
Kamp waar mensen na aankomst onmiddellijk worden vergast of verbrand. Verreweg de meeste slachtoffers zijn joden. Auschwitz-Birkenau en Sobibor zijn vernietigingskampen.

gevangenen in Kamp Amersfoort

treinbord Westerbork-Auschwitz

schoenen van Auschwitz-gevangenen

Vraag 3

Schrijf in je eigen woorden op wat een vernietigingskamp is.

Joods Weeshuis in Den Haag

Als de joden in Duitsland vanaf 1933 niet meer veilig zijn, neemt het joodse weeshuis in Den Haag ook joodse vluchtelingenkinderen op. In de jaren daarna blijven joodse kinderen uit Duitsland naar Den Haag komen. Op de zolder worden bedden en verwarmingsradiatoren neergezet. Het wordt steeds voller en in 1943 wonen zo’n honderd kinderen in het weeshuis. Op 5 maart ’s avonds om een uur of negen rijden grote vrachtwagens de Pletterijstraat in. Ze stoppen bij het weeshuis. De kinderen liggen al te slapen. Mannen van de Sicherheitsdienst doen met hulp van de Haagse politie een inval in het weeshuis. Mensen in de straat komen naar buiten om te kijken wat er aan de hand is. Het weeshuis moet binnen een half uur leeg zijn. De kinderen mogen geen handbagage meenemen. Samen met hun begeleiders stappen ze in de open vrachtwagens en rijden naar het station. Daar gaan ze met de trein naar Westerbork. En daarna meteen door naar vernietigingskamp Sobibor. Op 13 maart 1943 worden de kinderen hier vermoord.

Joods weeshuis in Den Haag

Joods weeshuis in Den Haag

Vraag 4

Weet je nog dat Ruth en Walter (les 2) met het kindertransport uit Duitsland naar Nederland kwamen? Bedenk een naam van een vluchtelingenkind dat toen in het joodse weeshuis terechtkwam. Schrijf op wat er met dat meisje of jongetje gebeurde.

Vraag 5

Waarom denk je dat de kinderen geen handbagage mochten meenemen?

Leven in Kamp Vught

In januari 1943 komen de eerste gevangenen naar Kamp Vught. Het is een nieuw kamp. Het enige kamp in Nederland dat in handen is van de SS (een groep fanatieke nazi’s). Joden, politieke gevangenen, verzetsstrijders ,Yehova’s Getuigen en criminelen worden hier opgesloten. De joden moeten naar een apart gedeelte van het kamp. Kinderen tot 4 jaar mogen bij hun moeder in de barak blijven. Kinderen die ouder zijn moeten naar een speciale kinderbarak. Iedereen slaapt in smalle, houten stapelbedden, op een matras die gemaakt is van een jutezak met stro erin. In de barakken is geen verwarming en geen douche. Het eten bestaat uit ‘s avonds een stuk brood, waarvan je een stukje kunt bewaren voor de volgende ochtend. Als ontbijt krijg je alleen water met een smaakje dat koffie moet voorstellen en ’s middags eet je een bakje waterige soep met kool of aardappelschillen. Er zijn veel regels en straffen. De SS-bewakers gebruiken geweld om de gevangenen nog harder te laten werken. Zo hard dat ze doodgaan. Dat is heel normaal, want een mensenleven telt niet in de ogen van de bewakers.

Wachttoren van Kamp Vught

Wachttoren Kamp Vught

Het leven van een kind in Kamp Vught


Ongeveer 2.000 kinderen gaan naar kamp Vught. Het zijn bijna allemaal joodse kinderen. Een van die kinderen is Hester. Ze is 4 jaar en het zusje van Eddy Jas, de beste vriend van Bernie. Hoe zou het leven van haar en de andere kinderen in dit kamp geweest zijn?

Samen met hun ouders of andere familieleden komen de kinderen met de trein aan op het station van Vught, vlakbij Den Bosch. Het is vijf kilometer lopen naar het kamp. Dat gaat heel langzaam. De volwassenen hebben koffers bij zich en dragen kleine kinderen op hun arm. Honden blaffen en soldaten schreeuwen dat ze moeten opschieten.

Om het kamp heen is prikkeldraad en in de wachttorens zitten bewakers. Bij aankomst worden de namen van alle mensen opgeschreven. Alles moeten ze inleveren: kleren, speelgoed, geld, sieraden. Dan gaan ze naar de barakken, een soort schuren. Er zijn barakken voor mannen, voor vrouwen en voor kinderen. Alleen kleine kinderen mogen bij hun moeder blijven.

Kinderen vanaf 4 jaar zitten in een kinderbarak. Stel je eens voor: je deelt met 240 andere kinderen een eetzaal, een wasruimte en een slaapzaal. Meisjes en jongens zijn gescheiden van elkaar en elke barak is voor kinderen van een bepaalde leeftijd. Iedereen slaapt in stapelbedden, drie boven elkaar. De matras is gemaakt van een jutezak met stro en je slaapt onder een paardendeken.

Douchen kan niet, er zijn alleen een paar wasbakken met koud water. Je draagt steeds dezelfde kleren, iets anders heb je niet. Ze zijn vies en overal heb je jeuk. Bewakers schreeuwen tegen je. Ze pesten je ook. Je bent moe en bang voor de bewaaksters.

Bron: Nationaal Monument Kamp Vught

Op weg naar Kamp Vught

Op weg naar Kamp Vught

gevangenen bij station Vught

gevangenen bij station Vught


Vraag 6

De mannen droegen blauw-wit gestreepte katoenen kampkleding, net als in de Duitse concentratiekampen. Waar konden de mensen hun kleding wassen denk je?

  • Onder de douche.
  • In de wasmachine.
  • Onder een kraantje.

Vraag 7

Waaraan stierven de mensen in Kamp Vught? (Je mag meerdere antwoorden aankruisen)

  • Te weinig eten.
  • Ziektes.
  • Heel hard werken.
  • Kou.
  • Geweld.

Vraag 8

Wat deden mensen om hun leven in het kamp iets beter te maken denk je?

Hester

Op 22 april 1943 komt Hester met haar moeder naar Kamp Vught. Ze is het schattige, jonge zusje van Eddy Jas. Eddy is de beste vriend van Bernie. De familie Jas is al die tijd in Den Haag gebleven en niet ondergedoken. Hester is vier jaar en mag niet bij haar moeder blijven. Ze moet alleen naar de kinderbarak. Kinderen worden snel ziek in het kamp. Ze krijgen besmettelijke ziekten zoals mazelen, roodvonk of de bof. Veel kinderen hebben oorontsteking en diarree. Net als de volwassenen moet Hester met de andere kinderen op àppel staan. In rijen van vijf tussen de barakken. Iedere dag worden ze geteld. Het is een van de vele manieren om de gevangenen te pesten.

Hester Jas

Hester

Vraag 9

Hoe zag een dag in Kamp Vught er voor Hester uit denk je? Schrijf het in je eigen woorden op.

Vraag 10

Waarom moest Hester op appèl staan?

Kindertransport naar Sobibor

De kampcommandant van Kamp Vught wil dat de kinderen weggaan. Volgens hem zijn ze alleen maar ziek en lastig. Aan de ouders wordt verteld dat hun kinderen naar een speciaal kinderkamp in de buurt gaan. Op 6 juni 1943 vertrekken de kleintjes van 0 tot 4 jaar met hun moeder. De volgende dag de oudere kinderen van 4 tot 16 met hun vader en moeder, als die tenminste niet nodig waren om in het kamp te werken. De treinen rijden naar Kamp Westerbork. Er zitten minstens 1296 kinderen in. Na één dag in Kamp Westerbork worden bijna alle kinderen doorgestuurd naar Polen. De reis naar vernietigingskamp Sobibor duurt drie dagen. Direct na aankomst worden Hester en alle andere kinderen vergast.

Transportlijst met de naam van Hester

Transportlijst met de naam van Hester

Vraag 11

Zoek Hester op de transportlijst. Hoe oud was ze toen ze meeging met het
kindertransport?

Bernie op transport

Bernie en zijn familie worden op 7 september 1943 in Amsterdam opgepakt. Omdat ze zijn ondergedoken en zich niet bij de politie hebben gemeld, worden ze als ‘strafgeval’ direct doorgestuurd. Eerst naar Kamp Westerbork en vandaar naar Auschwitz. Dit is het grootste concentratie- en vernietigingskamp van de nazi’s. Bernie en oom Maurits worden geselecteerd voor werkkamp Auschwitz-Monowitz. Bij aankomst krijgt Bernie nummer 152086 op zijn arm getatoeëerd. Van ’s morgens vroeg tot ‘s avonds laat werken de kampgevangenen in de Duitse bewapeningsindustrie. Waarschijnlijk heeft Bernie hier ook gewerkt. Er is altijd wel een aanleiding om de kampgevangenen te schoppen en te slaan. Het werk is zo zwaar en het eten zo slecht dat hij ziek wordt. Op een handgeschreven lijst (die nu in het oorlogsarchief Bad Arolsen ligt) staat dat hij op 7 januari 1944 is doorgestuurd ‘nach Birkenau’, het vernietigingskamp. Op 8 januari 1944 wordt Bernie daar vermoord. Hij is dan 19 jaar.

Bernie

Bernie

Concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz

Concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz

Hoe Edith Neuburger het kamp overleefde


Edith Neuburger was de vriendin van Bob, de broer van Ellis. Ze was 15 toen de oorlog uitbrak. Samen met haar zus ging ze onderduiken. Maar ze werd verraden en moest naar Auschwitz. Edith ontsnapte op het nippertje aan de gaskamers, net als haar zus.

Edith en haar oudere zus Bobby krijgen in augustus 1942 een oproep voor Polen. Hun vader regelt een onderduikadres bij een aardige Amerikaanse familie in Wassenaar. Hier blijven ze een paar weken. Maar ze moeten gauw weer weg, want de Duitsers komen alle Amerikanen ondervragen. Dan gaan ze naar een familie in Den Haag, die alleen maar geld wil verdienen aan de onderduikers. Als de ouders van Edith en Bobby worden opgepakt, kunnen die geen geld meer sturen. Kort daarop worden Edith en Bobbie ook opgepakt. Waarschijnlijk zijn ze door die Haagse familie verraden.

Na de oorlog vertelt Edith hoe ze is opgepakt:
‘De familie was ’s ochtends met hun kind de deur uitgegaan. Bobby en ik deden de afwas en toen kwamen ze van alle kanten. Vanaf het dak, de tuin, de voordeur, de achterdeur. Ze kwamen overal vandaan. Ik denk dat het Nederlandse SS-ers waren.’

Edith en Bobby worden meegenomen voor verhoor naar Villa Windekind. Daarna moeten ze op transport naar Kamp Westerbork. De vriend van Bobby werkt voor de Joodse Raad. Hij zorgt ervoor dat Edith een baantje in Kamp Vught krijgt. In dit kamp is het leven iets beter. Ze werkt in het kledingatelier en krijgt voldoende te eten. Maar na een half jaar moet Edith terugkomen naar Westerbork. Ze wordt ziek en blijft een poosje in het kampziekenhuis. Als ze weer beter is, moet ze op transport naar vernietigingskamp Auschwitz.

Bij de poort wordt ze geselecteerd voor werkkamp Birkenau. Elke dag moet ze van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat stenen sjouwen en kuilen graven. Het enige wat ze te eten krijgt is een klein stukje donker brood en een beetje waterige soep. Later kiest de beruchte kamparts Josef Mengele haar uit voor zijn experimenten. Maar ze is zo ziek dat ze naar de ziekenboeg gaat. Zo wordt Edith op het nippertje gered.

Als Auschwitz op 27 januari 1945 wordt bevrijd door de Russen, blijft Edith een poosje in een ziekenhuis buiten het kamp om weer beter te worden. Een paar maanden later gaat ze met de trein via Rusland terug naar Nederland. Bij de grens krijgt ze een blok chocolade en 10 gulden. Meer hulp krijgt ze niet. Alleen Bobby vindt ze weer terug. De rest van haar familie is vermoord. Na de oorlog is Edith getrouwd en naar Amerika geëmigreerd.

Bron: USH Shoah Foundation

Edith Neuburger

Edith Neuburger

Villa Windekind

Villa Windekind

Kamp Westerbork

Kamp Westerbork

Vernietigingskamp Birkenau

Vernietigingskamp Birkenau


Vraag 12

Waarom kregen Bernie en de andere kampgevangenen een nummer op hun arm getatoeëerd?

  • Als ze zouden weglopen waren ze makkelijker te herkennen.
  • De kampbewaarders konden niet alle namen onthouden.
  • De joden vonden het wel mooi om een tatoeage te krijgen.
  • Joden waren geen mensen maar nummers vonden de nazi’s.

Vraag 13

Waaraan zou Bernie in zijn laatste uren gedacht hebben?

OPDRACHT: MAAK EEN MONUMENT

Bernie is in Auschwitz vermoord en Hester in Sobibor. 102.000 Nederlandse joden zijn in de vernietigingskampen vermoord. In de Tweede Wereldoorlog zijn er in totaal 6 miljoen joden vermoord. Deze verschrikkelijke gebeurtenis wordt de Holocaust genoemd.

‘Er zijn geen zes miljoen Joden vermoord, er is één Jood vermoord en dat is zes miljoen keer gebeurd. Zodat je, als je werkelijk zou willen weten wat de Jodenvervolging betekent heeft, zes miljoen biografieën zou moeten schrijven van deze zes miljoen enkelingen.’
Abel Herzberg, Dagboek uit Bergen-Belsen, 1950

Maak alleen of in groepjes een monument voor een jongen/meisje dat in de oorlog vermoord is. Bijvoorbeeld voor Bernie of Hester. Het kan een tekening zijn, maar je kunt ook iets anders maken. Je brengt een boodschap over. Bedenk bijvoorbeeld een zin die je erbij schrijft.

Hiervoor heb je nodig: papier, karton, kleurpotloden, stiften, schaar, lijm etc.

Gebruik het werkblad in je werkboekje.